Conslh Generau d’Aran (Vielha), 2009
Eth riu Jueu baishaue valent e lo guardèren un moment. A Zabel li agradaue fòrça d'encantar-se guardant passar era aigua e deishar-se aumplir es aurelhes d'aqueth sorrolh: arren la relaxaue com aqueró, mes calie dar-li ara espartenha. Anèren un tróç enlà peth carrèr, ja plen de huelhes qu'un ventolet maitièr auie arrincat des arbes. Es mainatges correren pes prats ath pè deth riu, cuelheren tot çò que trapèren, qu'ère fórça, e ac anèren lheuant enes morralets que portauen. Quan les semblèc dideren de tornar-se'n. Ara fin, aqueth dia que non auie començat massa ben, non auie anat mau deth tot. Es mainatges èren mòrti de set e dideren a sa mama que beuerien en barranc que baishe ath pè deth lauader. S'auancèren un shinhau, avertits per Zabèl que non s'aluenhéssen. Les vedien com s'acaçauen, s'empenhien e cridauen; a Zabèl se li diboishèc, un còp de mès, un arrir involontari:
—Pensi qu'a estat ua sòrt entà superar era mòrt des pairs eth hèt d'auer-se er un ar aute. Ath començament d'auer a Anna, tostemps auia pòur qu'Àngel s'engelosisse, ara, en cambi, en sò fòrça erosa de com se pòrten. Son fòrça amics, se pelegen tot soent, mès com que s'estimen benben, tanben se defenen.
—Jo pensi qu'era sòrt de toti dus a estat auer-te a tu, qu'as sabut aumplir eth vuet que les mancat. Ath madeish temps eri an estat era tua sòrt!
—Non, s'aguessen estat cada un d'eri solets damb jo, voi díder que se non i aguesse auut sonque un mainatge, non aurien superat tan doçaments es mòrts que les a tocat de parir tan de petiti.
—D'acòrd, mès tanben n'an auut fòrça sòrt de tu e deth tòn caractèr coratjós. Les as acompanhat, les as mimat, as procurat que non trapèssen tant era manca des que se n'an anat. As sabut portar-les fòrça ben, maugrat non trobar-te ben tu. As estat, non sonque fòrta, senon tanben valenta.
—Non auia un aute remèdi. Tanben entà jo a estat ua sòrt d'auer-les, me n'auria fotut un hart...
—Non toti aurien, o auríem, estat capables encara que non aguessen auut mès remèdi.
—No'n sò ben segura d'aquerò, ac è passat fórça mau, encara ac passi, mès sò contenta quan les veigui atau, erosi. Çò de mès important ei qu'agen ua enfança normau, çò de mès normau possibla. E aqueth oncle, que non les tòque arren, tanben i ajude ara normalitat dera sua vida e a senter-se estimats per quauquarrés que non sò jo.
Les enteneren a cridar e Zabel imaginèc que se tirauen aigua der un ar aute. Com les agrade as mainatges de tirar-se aigua, pensaue, enquia qu'entenec que la cridauen e que non badinauen! Arrinquèc a còrrer hènt-se a tocar es pès en cu. Les trapèc abraçadi e sense botjar-se, complètaments atemordits. Era aigua, que hège ua estona auien gausit de sènter a baishar, s'auie convertit en sèrps! Es mainatges non podien deishar de cridar. Centenats, milèrs de sèrps, baishauen peth barranc entath lauader, deth que'n gessien entà dehòra, e seguien er esgot entath riu! Com aurie esquichat era aigua, atau anauen queiguent en carrèr es sèrps des deth barranc, coma goterèrs, e ad aguestes se i higien es que baishauen pes bòrds deth lauader. Es grani non auien manèra d'arribar a on èren es petiti sense caushigar aqueres sèrps argentades, que de luenh aurien pogut passar pera aigua que cor carrèr enjòs o qu'eth vent la volude. Zabèl, quan siguec conscienta dera impossibilitat d'arribar a on èren es sòns hilhs, comencèc a cridar damb un atac d'istèria. Jip li demanaue que se caumèsse, mès Zabèl cridaue e ploraue com ua lhòca. Eth Camuishèth l'anaue prenent quan mès va mès. Jip perdie era paciéncia, non vedie era manera d'arribar a on èren es mainatges, ja complètaments entoradi de serpents e que seguien cridant, Zabèl que non hge qu'idolar e tot ath torn aqueth berugadís que lo començaue a méter nerviós... Li lancèc eth garròt as mainatges entà que les mantiessen aluenhades, ath temps que guardaue de caumar-les entà que non se deishèssen véncer pera pòur. Àngel, damb eth garròt, hège enlà sarpats de bèsties cada viatge que daue ua garrotada (quinsevolh que l'aguesse pogut veir de luenh aurie pensat que jogaue a gòlf) e les lheuaue en aire, mès de seguit se'n rossegauen d'autes entà aumplir es horats qu'eri hègen. Mès non sajauen de pujar-li pes cames, e en cap de cas les mosseguèren. Aquerò òc, de quan en quan se revirauen e les hlagerauen es cames a còps de coa! Jip tanben sajaue de hèr-ne enlà darnb eth garròt de Zabèl, mès que dauen uns passets de pipa que non anauen enlòc! Non auançauen bric, es mainatges semblauen tostemps ara madeisha distància e a Jip començaue de cansar-lo aqueth bracibàter.
Era escola auie organizat una pedía gessuda enquiar estanh Redon. Er autocar les remassèc en estudi e les deishèc ath pè der Espitau de Vielha entàs nau e mieja deth maitin. Acaçats per empenhudes e clacassades, cadun se remassèc eth son morralet e se lo metec ena esquia.
Passèren de prèssa ath cant der Espitau, moment que siguec profitat pera mèstra entà explicar-les qu'er Espitau de Vielha, antigaments dit de Sant Nicolau des Pontelhs, siguec fondat en 1175 per Alfons II entá acuélher es caminaires que se vedien eth trabalh de passar eth pòrt. Tanben les expliquèc qu'ère de tostemps que i auie un espitalér, qu'auie era obligacion d'acuélher a tot eth qu'ac demanèsse; er ostau ère protegit peth rei d'Aragon, e en 1570 passèc a nòm dera vila de Vielha sense que se sàpie perqué. Era mèstra ditz que seguraments era istòria ei terriblaments importanta, mès qu'ara volerie remercar eth hèt qu'er Espitau ei era bastissa civila mès vielha de tota era Val que se n'a constància per escrit! Que dèishe com un carrèr ath miei des edificis, bòrdes, ostau e glèisa. As mainatges les hè gràcia de saber que s'atarnien de tot çò qu'aurien besonh durant tot er iuèrn, perquè passauen fòrça mesi barradi, sense poder-se botjar ne pòc ne fòrça.
Aquiu demorèren es mès petiti, aqueri qu'an vengut a divertirse pes prats der entorn der Espitau, cadun damb eth sòn morraletet tanben. Es mèstres an parlat dejà damb eth pastor entà qu'es petitons poguen veir era ramada abans que se'n vage a pèisher un tròç ensús, ena pleta naua. Aquiu que son Jan, Cisco, Élia, Antònio, Ares, Àlex e es mès petiti, coma Nil, Ramon e Axel damb fòrça d'auti, d'edats diferentes, mès toti massa petiti entà hèr granes excursions. A Adrien tanben li aurie agradat de trobar-se damb toti aguesti, mès eth va entà un estudi a on non se pòt estudiar ena sua lengua. Correr per aqueri prats serà, tad aguesti petits, dejà ua aventura tà explicar en arribar en casa!
Eth carrèr puge ath dret e vire a dreta e en arribar en barranc, a quèrra, ja non ven mès er Espitan; deuant an era val de Conangles que les demore. Caminen leugèrs, maugrat qu'es mèstres se cansen fòrça mès, perque tot eth camin les expliquen causes sense parar. Les diden qu'aqueth riu que baishe apròp ei eth riu Sant Nicolau, e que se ditz atau justaments perque era capèla der espitau ère dedicada ath sòn culte. Sense dar-se'n compde se trapen en planhèth e cau sautar eth riu. S'empossen, se saupiquen, es mèstres criden, se banhen bèh shinhau es pès e s'esfòrcen entà ajudar as professores. Un còp passada aguesta aventura se tròben damb un boscarret de hais joeni e cargolhadi.
Era mèstra explique qu'aguest bòsc a uns ans ere fòrça mès espès. Que ne heren una grana bracada e en treigueren arbes que non pogueren èster talhadi arran de tèrra perquè eren massa gròssi es troncs. Es mainatges hèn cara de pena en tot escotar-la. Alavetz les ditz que se fixen fòrça s'a on meten es pès. S'ajoque e cuelh quauquarren que semble ua escròpa. Ei de color marron clar e ei dubèrta en quate petales, se torne a ajocar e agarre quauque frut marrón e ludent, e les met ath laguens d'aquerò que semble ua flor dubèrta, mès de hust. Ditz qu'en daurir-se a deishat quèir aqueres semençalhes ludentes, qu'auie sauvat enquia que sigueren prèstes entà germiar. Torne a ajocar-se, aguest còp entà agarrar ua petita planta que dèishe estonats as mainatges. Se tracte d'aqueth petit frut dera escròpa deth hai! Qu'a galhoat, e eth galhon naute dejà tres dits; pera part de baish se i ve una pedía arraïtz que ja a agarrat en tèrra. Ei tot tan de trende que semblaue marron mès que non pas verd. Son allucinadi!